Áhættustýring

Margs konar áhætta er samofin starfsemi Arion banka sem fjármálafyrirtækis og stafar af daglegum rekstri. Mikilvægur þáttur í starfsemi bankans og ábyrgð hans gagnvart samfélaginu er að stýra áhættu og taka upplýstar ákvarðanir. Áhættustýring er því grundvallarþáttur í starfi bankans og samfélagsábyrgð hans. Stefna bankans er að hafa virka áhættustýringu sem felur í sér að greina og mæla verulega áhættu og grípa til aðgerða ef hún fer út fyrir skilgreind mörk.

Stjórn bankans ber endanlega ábyrgð á áhættustýringarkerfi hans og ber að tryggja að viðunandi áhættustefnur og stjórnarhættir séu ákvarðaðir til þess að fylgjast með áhættuþáttum. Með sama hætti er áhættustýring dótturfélaga í höndum viðkomandi dótturfélaga. Fyrir móðurfélagið (bankann) ákvarðar bankastjórnin áhættuvilja. Áhættuviljinn er settur fram sem takmörk á áhættuþáttum og mörkum sem áhættustýringarsvið bankans fylgist með.

Bankastjóri ber ábyrgð á að viðhalda skilvirku áhættustýringarkerfi, ferli og eftirliti, svo og að viðhalda vitund starfsfólks um áhættu þannig að áhætta sé viðfangsefni allra starfsmanna.

Áhættustýringarsvið bankans starfar undir stjórn framkvæmdastjóra áhættustýringar. Sviðið er sjálfstæð stjórnunareining og ber beina ábyrgð gagnvart bankastjóra. Nánari upplýsingar um áhættustýringarsvið.

Í bankanum starfa nokkrar nefndir sem stýra áhættu. Áhættunefnd (BRIC) stjórnar bankans ber ábyrgð á eftirliti með áhættustýringarkerfi bankans, áhættuvilja og innramatsferli á eiginfjár- og lausafjárþörf. Eigna- og fjárhagsskuldbindinganefnd (ALCO), undir formennsku bankastjóra eða staðgengils hans, ber ábyrgð á umsjón með misvægi eigna og skulda; lausafjáráhættu, markaðsáhættu, vaxtaáhættu og eiginfjárstýringu. Fjárfestingaráð (UIC) tekur ákvarðanir um sölutryggingu og fjárfestingu. Í bankanum starfa fjórar lánanefndir: Lánanefnd stjórnar (BCC), sem tekur ákvarðanir um alla meiri háttar útlánaáhættu, lánanefnd Arion banka (ACC), sem starfar innan heimilda sem skilgreindar eru sem hlutfall af eigin fé bankans, og svo fyrirtækjalánanefnd (CCC) og útibúanefndir (RBC), sem hafa þrengri lánaheimildir. Starfræktar eru fimm verðmatsnefndir sem ætlað er að setja viðmið fyrir bankann við mat á tryggingum og yfirfara verðmat á verðbréfum í eigu bankans. Að auki hefur verið sett á laggirnar Gagnanefnd (DC) sem hefur ákvörðunarvald um öll atriði varðandi gögn og gagnastjórnun bankans. Nefndin setur stefnu bankans í gagna- og gagnastjórnunarmálum.

Helstu áhættuþættir bankans eru útlánaáhætta, þ.m.t. samþjöppunaráhætta, lausafjáráhætta, gjaldeyrisáhætta, vaxtaáhætta, lagaleg áhætta og rekstraáhætta. Í áhættuskýrslu bankans árið 2016 er fjallað ítarlega um áhættuþættina og stýringu þeirra. 

Eiginfjárþörf

Eigin fé bankans er ætlað að mæta áhættunni af óvæntu tapi sem getur orðið í starfsemi hans. Stærð eiginfjárgrunns bankans á að endurspegla áhættuna á hverjum tíma að teknu tilliti til mögulegrar óhagstæðrar framtíðarþróunar. Áhættan á efnahagsreikningi bankans er metin með útreikningi á svokölluðum áhættugrunni, þar sem eignir bankans eru áhættuvegnar. Bankinn notast við staðalaðferð sem er almennt ætlað að vera varfærnari en aðferðir sem byggja á innra mati.

Eiginfjárgrunnur bankans var 204,4 milljarðar kr. í árslok 2016 og þar af nam almennt eigið fé þáttar 1 (CET1) 199,7 milljörðum kr. Á árinu 2016 endurgreiddi bankinn að fullu eftirstöðvar víkjandi láns frá íslenska ríkinu og lækkaði við það eiginfjárþáttur 2 um 9,6 milljarða kr. Áhættugrunnur bankans var 753,3 milljarðar kr. í árslok 2016 og lækkaði um 54,6 milljarða á árinu. Stærsti liðurinn í þeirri lækkun er vegna sölu á eignahlut samstæðunnar í Bakkavör Group Ltd. í byrjun árs 2016. Á þriðja ársfjórðungi var söluandvirðið greitt út úr dótturfélagi bankans BG12 sem hafði áhrif til lækkunar á eiginfjárgrunn samstæðunnar með lækkun hlutdeildar minnihluta þriðja aðila í eigin fé félagsins. Í lok árs 2015 var hlutdeild samstæðunnar í Visa Europe dregin frá eiginfjárgrunni. 

Í september 2016 samþykkti Alþingi breytingar á lögum um fjármálafyrirtæki, nr. 161/2002. Í þeim fólst síðari umferð upptöku ákvæða tilskipunar og reglugerðar Evrópusambandsins um eiginfjárkröfur (CRDIV/CRR). Þrátt fyrir að reglugerðin hafi ekki verið innleidd í heild sinni í lok árs 2016 eru eiginfjárútreikningar bankans byggðir á henni. Að öðru óbreyttu hafa nýju reglurnar áhrif til hækkunar á áhættugrunni bankans, m.a. vegna hærri áhættuvoga vegna lána í alvarlegum vanskilum og með tilkomu nýs áhættuþáttar vegna aðlögunar á útlánavirði afleiðna. Samkvæmt lögunum telst almenn niðurfærsla bankans nú til eiginfjárþáttar 2 enda er vænt tap ekki nýtt til lækkunar á áhættuvogum hjá fjármálastofnunum sem beita staðalaðferð.

Eiginfjárhlutfall bankans í lok árs 2016 var 27,1%.

Til viðbótar við eiginfjármat samkvæmt eiginfjárreglum, metur bankinn eiginfjárþörf samkvæmt innramatsferli (e. Internal Capital Adequacy Assessment Process, ICAAP). Innramatsferlinu er ætlað að tryggja að bankinn búi yfir fullnægjandi áhættustýringarferlum og -kerfum til þess að greina, stýra og mæla heildaráhættu bankans. Matsferlið miðar að því að greina og mæla áhættu samstæðunnar út frá helstu áhættuþáttum, að meðtöldum þeim sem ekki er gert ráð fyrir í útreikningi á áhættugrunni og tryggja að samstæðan ráði yfir eigin fé í samræmi við alla undirliggjandi áhættu. Fjármálaeftirlitið (FME) hefur eftirlit með samstæðunni, tekur við upplýsingum um innra mat samstæðunnar á eiginfjárþörf og ákvarðar eiginfjárkröfur fyrir samstæðuna í heild í kjölfar könnunar- og matsferlis (e. Supervisory Review and Evaluation Process, SREP). Sú eiginfjárþörf sem myndast vegna mats FME, til viðbótar við lögbundna 8% lágmarkseiginfjárkröfu undir Stoð 1 (e. Pillar 1), nefnist viðbótareiginfjárkrafa undir Stoð 2 (e. Pillar 2). Niðurstaða viðbótarkröfu fyrir Stoð 2 vegna stöðu bankans í lok árs 2015 var 4,3% af áhættugrunni.

Samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki, nr. 161/2002, skal bankinn uppfylla samanlagða kröfu um eiginfjárauka en henni er ætlað að tryggja að bankinn viðhaldi lágmarks eigin fé þrátt fyrir alvarleg áföll. FME hefur tekið ákvörðun um eiginfjárauka í samræmi við tillögur Fjármálastöðugleikaráðs og hefur skilgreint Arion banka sem kerfislega mikilvæga fjármálastofnun á Íslandi. Samanlögð krafa vegna eiginfjárauka verður 8,75% í nóvember 2017 þegar aukarnir hafa verið innleiddir að fullu miðað við núgildandi áætlun. Eiginfjárkröfur vegna kerfisáhættuauka og sveiflujöfnunarauka ná þó einungis yfir innlendar áhættuskuldbindingar og miðað við núverandi samsetningu áhættugrunns verður samsvarandi samanlögð krafa fyrir bankann 8,4%. Með formlegri viðurkenningu FME á settum eiginfjáraukum í erlendum ríkjum munu samsvarandi kröfur gilda fyrir þann hluta áhættugrunns sem er reiknaður vegna fyrirgreiðslna í þeim löndum og við það mun krafan hækka. Aðrir eiginfjáraukar eru verndunarauki og eiginfjárauki vegna kerfislegs mikilvægis.

Eiginfjárgrunnur samstæðunnar uppfyllir heildareiginfjárkröfu vegna stoðar 1, stoðar 2R og eiginfjárauka sem telur alls 20,7% af áhættugrunni. Bankinn setur einnig sjálfur viðbótarvarúðarauka sem er 1,5% af áhættugrunni. FME getur einnig sett eiginfjárviðmið (stoð 2G) umfram stoð 1, stoð 2R og eiginfjárauka á grundvelli niðurstaðna álagsprófa.

Útlánaáhætta

Útlánaáhætta er hættan á að mótaðili efni ekki skuldbindingar sínar á fyrirfram ákveðnum tíma með afleiðingum fyrir tekjur og efnahag bankans. Lán til viðskiptavina og fjármálastofnana eru langstærsta uppspretta útlánaáhættu.

Sterkt safn íbúðalána með lækkandi vanskilum og batnandi veðhlutföllum

Íbúðalán eru kjarnaafurð í vöruframboði Arion banka. Íbúðalánasafn bankans jafngildir 38% af heildarlánum í árslok og hefur þetta hlutfall aukist úr 12% frá því í árslok 2010. Lykillinn að þessum mikla vexti var yfirtaka bankans árið 2011 á íbúðalánasafni sem áður tilheyrði Kaupþingi og kaupum á lánasöfnum einstaklinga, en samhliða því hafa nýjar lánveitingar Arion banka til íbúðakaupa gengið vel. Bankinn hefur verið í fararbroddi á íbúðalánamarkaði, þar sem hann hefur m.a. boðið upp á óverðtryggð íbúðalán. Í árslok 2016 voru óverðtryggð lán 26% af íbúðalánum bankans en önnur íbúðalán eru verðtryggð.

Gæði íbúðalánasafns bankans hafa aukist jafnt og þétt með bættri veðstöðu og lækkun vanskila. Helstu ástæður lækkunar vanskila undafarin misseri eru bætt efnahagsumhverfi, endurskipulagning sem og framgangur í innheimtuferli lána.

Út frá verðmæti íbúðalána í árslok 2016 voru 76% íbúðalána með veðhlutfall lægra en 80% . Til samanburðar voru 69% lána svo vel tryggð í árslok 2015. Mikill meirihluti íbúðalána er til fjármögnunar fasteignakaupa á Höfuðborgarsvæðinu, eða 72% að verðmæti.

Áhættudreift lánasafn

Lán til viðskiptavina eru vel dreifð. Lán til einstaklinga eru 47% af heildarlánum til viðskiptavina og þar af eru 84% til íbúðakaupa. Fyrirtækjalán eru fyrst og fremst til þriggja atvinnugreina: Fasteignaviðskipta og byggingastarfsemi, fiskveiða og –vinnslu og heildsölu og smásölu, sem eru 31%, 20% og 14% af fyrirtækjalánum, í þessari röð. En þótt áhættudreifing til einstaklinga og atvinnugreina sé góð, er enn nokkur samþjöppun á einstök nöfn viðskiptavina.

Útlánasamþjöppun á einstök nöfn fer lækkandi

Í árslok 2016 var engin áhættuskuldbinding til tengdra aðila hærri en 10% af eiginfjárgrunni bankans (slíkar skuldbindingar kallast stórar áhættuskuldbindingar) en í árslok 2015 var ein slík. Eins og sjá má af myndinni hér að neðan, hefur samtala stórra áhættuskuldbindinga lækkað mikið frá 2011 en þá var hún 87% af eiginfjárgrunni. Samtala áhættuskuldbindinga tengdra aðila að undanskildum lánum til fjármálastofnanna sem eru hærri en 2,5% af eiginfjárgrunni lækkaði á milli ára– var 92% í árslok 2016, samanborið við 99% við árslok 2015.

Tryggingarþekja lána til viðskiptavina

Til tryggingar á lánum eru fasteignir einstaklinga og viðskiptahúsnæði algengust eða 75% af heildartryggingum. Einnig eru til tryggingar fiskiskip auk annarra áþreifanlegra verðmæta s.s. verðbréfa og reiðufjár. Bankinn leggur mikla áherslu á utanumhald trygginga, þ.m.t. verðmat og miðlæga skráningu. Í árslok 2016 var heildarvirði lána til viðskiptavina 712.422 milljónir króna tryggt með tryggingum að heildarverðmæti 630.500 milljónum króna og er heildarveðþekja því 89%, en eins og fram kemur á neðangreindri mynd er veðþekja ólík milli atvinnugreina.

Gæði lánabókar aukast stöðugt

Bankinn skilgreinir vandræðalán sem þau lán sem eru í vanskilum í yfir 90 daga og lán sem hafa verið varúðarniðurfærð, óháð fjölda vanskiladaga. Hlutfall vandræðalána hefur lækkað stöðugt frá því að það var hæst árið 2010. Það hefur fyrst og fremst tekist með endurskipulagningu lána og úrlausn ólöglegra gengistryggðra lána. U.þ.b. helmingur vandræðalána er í 90 daga vanskilum en án varúðarniðurfærslu, sökum þess hversu vel þau eru tryggð.

Rekstraráhætta

Arion banki skilgreinir rekstraráhættu sem áhættu á beinu eða óbeinu tapi vegna ófullnægjandi innri verkferla, mannlegra mistaka, kerfismistaka eða vegna ytri atburða í rekstrarumhverfi, sem áhrif hafa á rekstur bankans. Bankinn skilgreinir upplýsingatækniáhættu, lagalega áhættu og orðsporsáhættu sem hluta af rekstraráhættu.

Ábyrgð á stjórnun eigin rekstraráhættu liggur hjá sviðum bankans. Rekstraráhættudeild ásamt sviðunum stýrir þróun og viðheldur aðferðum til að greina, mæla, hafa eftirlit með og stjórna rekstraráhættu.

Helstu aðferðir bankans til að greina og mæla rekstraráhættu eru:

• Greining frávika (e. Loss Data)
• Áhættusjálfsmat (e. Risk and Control Self-Assessment)
• Áhættuvísar (e. Key risk indicator) 

Starfsmönnum bankans ber að láta vita um frávik sem verða í starfseminni. Með frávikum er átt við það sem fer úrskeiðis í starfseminni og tengist þjónustu við viðskiptavini, þeim vörum sem við bjóðum, hvernig við vinnum verkefnin eða viðskiptaháttum okkar. Frávik geta valdið bankanum beinu fjárhagstjóni (tapsatburðir / e. loss data) en geta líka valdið óbeinu tjóni eða skaðað orðspor bankans. Upplýsingar um frávik eru notaðar til að meta viðbótareiginfjárþörf bankans vegna rekstraráhættu og sem grunnur að endurbótum á starfsemi bankans. 

Innan bankans er reglulega framkvæmt áhættusjálfsmat til að greina, meta og mæla áhættur. Niðurstöður eru notaðar til frekari úrbótavinnu til samræmis við áhættuviðmið bankans. Rekstraráhætta bankans fylgir eftir aðgerðaráætlunum.

Fylgst er reglulega með áhættuvísum, en það eru lykilstærðir sem geta gefið vísbendingu um að áhætta sé að aukast og fara umfram áhættuvilja. Skýrslugjöf til yfirstjórnar byggir m.a. á skráðum tapsatburðum, niðurstöðum úr áhættusjálfsmati og áhættuvísum.

Stjórnun upplýsingaöryggis fellur undir öryggisstjóra. Samskiptagáttum til viðskiptavina fer fjölgandi og hröð þróun tengd tækniumhverfinu veldur því að aukin áhætta er tengd upplýsingaöryggi. Bankinn heldur því áfram að leggja aukna áherslu á stjórnun upplýsingaöryggis. Upplýsingaöryggi felur í sér leið til að tryggja leynd, réttleika og tiltækileika.

Við útreikning á eiginfjárkröfu vegna rekstraráhættu beitir bankinn staðalaðferð (e. Standardised Approach). Eiginfjárbinding vegna rekstraráhættu fyrir árið 2016 nam 6.919 milljónum króna.

Markaðsáhætta

Markaðsáhætta er hættan á að verð- og vaxtabreytingar á fjármálamörkuðum hafi áhrif á virði og greiðsluflæði fjármálagerninga bankans. Helstu áhættuþættir eru vaxta-, hlutafjár- og gjaldeyrisáhætta.

Vaxtaáhætta stafar að mestu leyti af því að fyrir hluta efnahagsreiknings bankans er misræmi milli gjalddaga vaxtaberandi eigna og skulda og gildistími vaxta er mismunandi. Almennt er virði fastvaxtaeigna bankans meira en virði skulda með samsvarandi gildistíma vaxta, enda er bankinn að miklu leyti fjármagnaður með innlánum. Hækkun markaðsvaxta hefði því neikvæð áhrif á afkomu bankans. Stærstur hluti áhættunnar stafar af safni verðtryggðra íbúðalána á föstum vöxtum sem voru upphaflega gefin út á árunum 2004 til 2006. Áhættan er þó varin að miklu leyti þar sem safnið er að hluta fjármagnað með samningsbundnum sértryggðum skuldabréfum á föstum vöxtum. Bankinn hefur dregið úr þessari áhættu með útgáfu nýrra sértryggðra skuldabréfa og með því að bjóða viðskiptavinum sínum upp á lán með breytilegum vöxtum. Þar að auki hafði höfuðstólsleiðréttingin sem kom til framkvæmda á árunum 2015 og 2016 áhrif til lækkunar á áhættunni.

Gjaldeyrisáhætta bankans felst í hættunni á að sveiflur í gengi íslensku krónunnar hafi óhagstæð áhrif á afkomu bankans. Gjaldeyrisójöfnuður samstæðunnar í lok árs 2016 var 4,8 milljarðar kr. og hefur hann dregist saman jafnt og þétt á undanförnum árum. Bankinn notar afleiðusamninga að nokkru leyti til að verja sig gegn gjaldeyrisáhættu.

Hrein staða verðtryggðra eigna og skulda bankans var 116,0 milljarðar kr. í lok árs 2016. Verðtryggingarójöfnuðurinn jókst árið 2014 vegna uppgreiðslu á samningsbundum sértryggðum skuldabréfum en á móti hafa nýjar lögbundnar verðtryggðar útgáfur verið gefnar út með reglulegu millibili. Vöxtur verðtryggðra útlána á árinu 2016 var talsvert umfram stækkun verðtryggðra skuldabréfaflokka og skýrir að mestu leyti hækkun hreinnar stöðu í verðtryggðum fjármálagerningum. Hluti af þeirri hækkun kemur til vegna tekjufærslu vegna virðisbreytingar á íbúðalánasafni bankans.

Lausafjáráhætta

Lausafjáráhætta er sú áhætta að samstæðan, þrátt fyrir að vera gjaldfær, lendi í erfiðleikum með að mæta skuldbindingum sínum þegar þær gjaldfalla eða geti aðeins tryggt endurgreiðslu með óhóflegum kostnaði.

Samhliða innramatsferli fyrir eiginfjárþörf metur bankinn lausafjárþörf samkvæmt innramatsferli (e. Internal Liquidity Adequacy Assessment Process, ILAAP). Ferlinu er ætlað að tryggja að bankinn búi yfir nægu lausu fé og að viðeigandi áætlanir, stefnur, aðferðir og kerfi séu til staðar til að greina, stýra og fylgjast með lausafjáráhættu.

Fjármálaeftirlitið og Seðlabanki Íslands fara með eftirlit með því að bankinn uppfylli kröfur og skyldur vegna lausafjáráhættu.

Nánar er fjallað um lausafjárstöðu og lausafjáráhættu hér.